Hulp bij slijpen en wetten

Goed snijdend gereedschap is het halve werk, om dit te bereiken zult u uw gereedschap goed moeten slijpen en wetten. Hoe? Daar vertellen we u graag meer over!

Voor het handmatig slijpen en wetten van snijdend gereedschap bestaan verschillende slijpmiddelen, zoals schuurpapier, wetpasta's en slijp- en wetstenen. Bovendien zijn er diverse hulpstukken en methodes om uit te kiezen. Een beginnend houtbewerker heeft er een behoorlijke klus aan uit te vinden welk slijpmiddel, slijphulpstuk en welke slijptechniek het beste past bij zijn situatie en het gereedschap dat hij scherp wil hebben en houden.

Het begin
Heel belangrijk bij het scherp houden van gereedschap is, allereerst, de kwaliteit van het staal. Wie pas begint met houtbewerken kan versteld staan van de prijs van hoogwaardig gereedschap, maar die is vrijwel altijd gerelateerd aan de kwaliteit van de materialen en de productiemethode. Gereedschap van hoogwaardig staal heeft een langere standtijd en blijft dus langer scherp. Niet bepaald onbelangrijk bij veelgebruikt gereedschap. 

Slijpen of wetten
Slijpen geeft gereedschap de juiste scherpe hoek, wetten maakt deze scherper. Wie begint met scherp gereedschap, heeft dus niet met slijpen, maar met wetten te maken. Wetten is fijn slijpen. Fijn slijpen doe je met materialen als wetpasta in combinatie met leer, fijn slijppapier (korrel 1000, liefst nog fijner), harde natuurlijke wetstenen - zoals Arkansas stenen (in combinatie met wetolie) of fijnkorrelige fabrieksmatig geproduceerde wetstenen (korrel 1000 en hoger). Soms is het gebruik van een hulpstuk aan te raden. Een geleider bijvoorbeeld, voor vlakke steek- en schaafbeitels. 

Door niet te wetten met het scherp naar voren, maar in een terugtrekkende beweging, slijt het slijpmateriaal minder. Dit is vooral aan de orde bij het gebruik van middelen waarbij het slijpmateriaal op een drager van ander materiaal zit. Denk daarbij aan diamantstenen. Bij een massieve wetsteen uit één materiaal is de beweging minder van belang. Voor de laatste fase of voor lastige, kleine snijgereedschappen is een wetblok met wetpasta een geschikte manier om het gereedschap goed scherp te krijgen. 

Slijpstenen
Slijpstenen zijn de meest gebruikte slijpmiddelen voor het scherp maken en houden van snijdend gereedschap. Bij slijpen en wetten komt het afgeslepen metaal op de steen terecht. Ook van de steen zelf komt materiaal vrij. Om het metaalslijpsel af te voeren, zodat het zich niet vastzet op de steen, wordt vloeistof gebruikt: water of olie. Welke van de twee vloeistoffen heeft te maken met de hardheid van de slijpsteen.  

Oliestenen
Oliestenen zijn stenen die vaak uit één soort materiaal bestaan. Vaak is dat silica, dat ook in kwarts voorkomt. De Arkansas steen is daar een goed voorbeeld van. Dit is een harde slijpsteen die heel langzaam slijt. Een flinke Arkansas steen gaat meer dan een leven lang mee. Omdat een oliesteen bijna niet slijt, wordt het metaalslijpsel dat van het gereedschap loskomt tijdens het slijpen of wetten niet gemakkelijk afgevoerd. Het metaalslijpsel, dat bestaat uit heel kleine metaaldeeltjes, kan op de steen blijven liggen waardoor de slijpsteen niet meer goed werkt. Wat nog erger is: de deeltjes kunnen ook in de poriën van de steen terechtkomen en daar achterblijven. Wie water gebruikt om het metaalslijpsel af te voeren, heeft grote kans dat de deeltjes daar gaan roesten. Hierdoor slibt de steen dicht. Om dat te verhelpen is het nodig om een laagje van de steen af te slijpen met een iets grovere, hardere steen. Diamant bijvoorbeeld. Met olie is dat probleem niet aan de orde. Olie voorkomt roest en tot op zekere hoogte ook het achterblijven en binnendringen van metaaldeeltjes. Oliestenen worden vanwege hun hardheid en fijnheid gebruikt voor het wetten van gereedschap. Er bestaat een harde steen die wel met water gebruikt kan worden, de Coticule. Deze steen uit België slijt iets sneller dan een Arkansas. 

Waterstenen
De meeste waterstenen komen uit Japan, maar ook in China en Mexico worden ze gemaakt. Een watersteen wordt vaak kunstmatig gebonden. Dat kan als volgt in zijn werk gaan: een harde steen wordt vermalen tot heel kleine deeltjes van een gewenste grootte en vermengd met fijne silicadeeltjes en heel fijne klei. Dan wordt er een steen van gebakken. Als deze steen met water wordt gebruikt, dan lost de klei op en komen de silicadeeltjes vrij. Die gaan over het oppervlakte van de steen rollen.Door het gebruik van de steen komen er steeds nieuwe rollende silicadeeltjes vrij. Een watersteen is te vergelijken met een heel dikke stapel schuurpapier waarbij er steeds een nieuw vel schuurpapier aan de oppervlakte komt als de laag erboven opgebruikt is. Waterstenen zijn zachte stenen. In tegenstelling tot oliestenen slijpen én slijten ze sneller. Het voordeel van die snelle slijtage is dat eventueel achtergebleven metaalslijpsel vanzelf van de steen verdwijnt. Daardoor is er geen kans op roest en kan er op zachte slijpstenen water gebruikt worden. Nadeel is dat waterstenen sneller hun vlakheid verliezen. Er kan een holte ontstaan in het midden van de steen of de steen kan op de breedte haar vlakte verliezen. Waterstenen moeten daarom regelmatig gevlakt worden.

Discipline
Discipline is het toverwoord als het gaat om het scherp houden van gereedschap. In Japan weten ze er alles van. Het verhaal gaat dat een oude Japanse meester-meubelmaker door gedisciplineerd met zijn gereedschap om te gaan in zijn beroepsleven maar één set steekbeitels gebruikt. 

Wat is discipline? Dit betekent het: draai geen schroef los met een steekbeitel en gebruik gereedschap waar het voor gemaakt is, leg gereedschap niet los door elkaar en gebruik een foedraal en, last but not least, wees op tijd met het scherpen van gereedschap. Een botte beitel scherp krijgen vraagt namelijk niet alleen meer tijd, maar ook meer kennis en vakmanschap. Wet liever vaak en kort, dan te weinig en lang. 

Diamantstenen
Diamantstenen zijn een verhaal apart. Ze bestaan uit een metalen drager waarop via een galvanisatieproces industriediamanten zijn vastgezet. Industriediamanten behoren tot de hardste materialen die er zijn en worden in verschillende grofheden geleverd. Bij sommige diamantstenen is de maat van de gebruikte diamantdeeltjes enigszins variabel. Bij diamantstenen van hogere kwaliteit zijn de diamantdeeltjes op maat geselecteerd, dat maakt ze nog duurzamer. De slijtage van een diamantsteen zit hem niet in de afname van de steen zelf, maar heeft te maken met het losbreken en verdwijnen van de afzonderlijke diamantkristallen. Door het slijpen gaat de snede van het gereedschap over het oppervlak van de steen waardoor de deeltjes die boven de anderen deeltjes uitsteken eruit worden gestoten. Als de gebruikte deeltjes erg verschillend van maat zijn, dan gaat dat losbreken snel. Bij vrijwel gelijke deeltjes gebeurt dat langzaam. Het uiteindelijke resultaat is dat een diamantsteen steeds fijner gaat slijpen, omdat de grofste deeltjes het eerst verdwijnen. 

Ook van invloed op het slijtproces zijn de kracht van het gereedschap op de steen en de beweging van het gereedschap over de steen. Door weinig kracht te zetten, maar ook door met het scherp naar achter te bewegen, is de kans op het los stoten van diamantdeeltjes kleiner: beter voor de steen en het gereedschap.  

Korrel
De ene korrel is de andere niet. Allereerst worden er verschillende meeteenheden gebruikt voor schuurpapier, diamantstenen en gebonden stenen. Korrel 1000 bij een diamantsteen is daardoor veel grover dan een korrel 1000 wetsteen. Ook binnen de gebonden stenen zijn de eenheden niet vergelijkbaar. Fabrikanten gebruiken een andere basis en ander slijpmateriaal, waardoor ze afwijken van elkaar. Het advies is dan ook om één serie te kiezen en binnen die serie twee of meerdere stenen aan te schaffen. Bijvoorbeeld eentje met korrel 1000 en korrel 4000 of een combinatie 1000-3000-6000. Daarnaast is het nodig om na een korrel 1000 diamantsteen de stap naar een wetsteen korrel 1000 te maken en dan verder te verfijnen. 

Deze tekst is geschreven door Alex Hemme. Alex kwam in aanraking met houtbewerking toen hij een verwaarloosd woon- en winkelpand ging opknappen. Hij kreeg de smaak te pakken en belandde bij Baptist waar hij twintig jaar als verkoopmedewerker werkte. Inmiddels is hij met pensioen, maar nog steeds weet Alex alles over het slijpen en wetten van messen, zagen, schaven, beitels, bijlen en gutsen.

Tips van Alex
Maak zelf een wetleerhouder. Lijm twee stukken MDF van 18 millimeter dik aan elkaar tot een blok en plak er leer op. Dat leer moet zo dun mogelijk zijn. Doe je dat niet en is het te dik, dan drukt het gereedschap in het leer. Daardoor wordt de vouw van het gereedschap van voor naar achteren enigszins rond en werkt het niet meer naar behoren. Vervuilt het leer door intensief gebruik? Veeg het dan schoon met grof schuurpapier. 

Wie vaak vlakt, hoeft zijn watersteen alleen - droog - met de gebruikskant op een vlakke ondergrond te bewegen, zoals een dik stuk MDF waarop een goede kwaliteit schuurpapier is gelijmd. Of je neemt een speciale vlaksteen met een grove korrel. Voordat je begint, markeer je de steen met potloodstrepen. Beweeg de steen dan even over de beschreven vlakplaat en controleer vervolgens of alle strepen weg zijn. Doe dat niet langer dan nodig is. De steen moet vlak worden, niet glad. Is je watersteen te dun? Lijm hem vast op een watervaste ondergrond. Multiplex bijvoorbeeld, of teakhout.

Ook bij diamantstenen dien je altijd water te gebruiken. De steen slijt zo minder snel. Aan het water kun je een drupje afwasmiddel toevoegen. Hierdoor gaat het slijpsel dat loskomt op het water liggen en verstopt het zich niet tussen de steen en het gereedschap. Het Amerikaanse merk DMT lost dit op door kleine ronde verlagingen in de steen aan te brengen (de kenmerkende gekleurde rondjes) waar het slijpsel in kan liggen. 

Deze tekst is gepubliceerd in de eerste editie (september 2022) van ons NOEST magazine.